यूनिट-२ : पठन और कथन कौशल्य आधारित प्रवृत्तियां |

यूनिट-२(२.१) हिंदी साहित्यि के दो उत्तम काव्य का पठन करें ।

हिंदी देश के निवासी

हिंदी देश के निवासी सभी जन एक हम,

रंग रूप वेश भासा चाहे अनेक हैं।

बोला, गुलाबी, जैसी, चंपा, चमनी,

प्यारे-प्यारे फूलो गुंठे माना में एक है।

कोयल की कूक न्यारी, पपिहे है कि तेर प्यारी,

गा रही तराना बुलबुल, राग मगर एक है।

गंगा, यमुना, ब्रह्मापुत्र, कृष्णा, कावेरी,

जाके मिल गई सागर में हुई सब एक है।

धर्म है अनेक जीनका, सार वही है,

पंथ है निराले. सब की मंजिल तो एक हैं।

• कविता का सारांश

विविधता में एकता हमारे देश की विशेषता है। साथ विकास और शक्ति की परिचायक भी है। मानवीय एवं प्राकृतिक विविधता होने पर भी उसमें अभिन्न एक सूत्रता है। विभिन्न दृष्टांत द्वारा इस काव्य में भारत की भव्यता एवं दिव्याता का गान किया गया है।

"कोशिश करना वालों की"

लहरों से डर नौका बार नहीं मोती.

कोशिश करने वालों की कभी हार नहीं होती।

नन्ही पोटी जब दाना लेकर चलती है

चलती दीवारों पर सी बार फिसलती है,

मन का विश्वास रगों में साहसा भरता है।

चढ़रून जिरना गिरकर चढ़ना न अखरता है।

आखिर उसकी मेहनत बेकार नहीं होती,

कोतिरों करने वालों की कभी हार नहीं होती।

डुबकीया सिंधु में गोताखोर लगाता है.

जा कर खाली हाथ लौट कर आते है।

मिलते नही सहज मोती ही गहरे पानी में,

बढ़ता दुगना उत्साह इसी हैरानी भी

मुठठी उसकी बानी हर बार नहीं होती,

कोशिश करने वालों की कभी हार नहीं होती ।

असफलता एक चुनौती हैं. इसे स्वीकार करो,

क्या कभी रह आई, देखी और सधार करो।

जब तक न सफल हो नींद चैन को त्यागो तुम

संघर्ष का मैदान छोड़कर मत भागो तुमा

कुछेक किये बिना ही जय जयकार नहीं मोती,

कोशिश करने बालों की कभी हार नहीं होती।

यूनिट-२(२.३) उत्तम कहानियों में से किसी एक कहानी का आदर्श पठान करें।

• गुरु और शिष्य की कहानी

बहुत पुरानी बात है एक गुरु और एक शिष्य थे। वे दोनों वनारस में रहते थे एक दिन किसी कार्य उज्जैन जा रहे थे। उज्जैन जाते-जाते उन्हें रास्ते में ही रात हो गई। चारों ओर घना जंगल था और अंधेरी रात थी। इस तरह रात्रि में जंगल में रुकना सुरक्षित नहीं था।

रात होने पर भी दोनों चलते रहे तभी उन्हें एक गांव दिखा है। गुरु और शिष्य दोनों ही गांव में चले गए। गांव में उन्हें एक झोपड़ी दिखलाई दी। गुरु ने शिष्य से कहा कि आज हम इसी झोपड़ी में रुकेंगे। गुरु और शिष्य दोनों झोपड़ी में गए और झोपड़ी का दरवाजा खटखटाया। झोपड़ी से एक गरीब आदमी बाहर आया और गुरुजी उस व्यक्ति से बोले- हम दोनों बहुत दूर से आ रहे हैं और रात्रि अधिक हो गई है, जंगल में रहना खतरे से खाली नहीं है इसीलिए हम रात्री में यहाँ रुकना चाहते हैं

वह व्यक्तिगत गरीब अवश्य था किंतु दिल से बहुत नेक इंसान था। उसने सम्मान पूर्वक गुरु और शिष्य को झोपड़ी के अंदर बुलाया और उन्हें स्वादिष्ट भोजन करवाया और रात्री में सोने के लिए विस्तर भी लगा दिए। भोजन करने के पश्चात गुरुजी ने उस गरीब व्यक्ति से पूछा तुम्हारा घर तो बहुत छोटा है किंतु तुम दिल के बहुत धनवान हो। तुम्हारी रोजी-रोटी का साधन क्या है। "

उस गरीब व्यक्ति ने गुरु के मुंह से अपनी प्रशंसा के लिए धन्यवाद दिया और बोला " मेरे पास इस गांव में सबसे अधिक जमीन है किंतु वह जमीन बंजर है जिस पर किसी भी प्रकार की खेती संभव नहीं है, इसलिए मैंने अपनी रोजी-रोटी पालन के लिए एक भैंस रखी है। उसी भैस का दूध और घी बेच कर मैं अपनी रोजी-रोटी चलाता हूं।" उस व्यक्ति की बात गुरु जी को कुछ अजीब सी लगी किंतु वह कुछ नहीं बोले और सोने चले गए। देर रात में गुरु जी उठ गए और अपने शिष्य से चलने के लिए कहा। दोनों गरीब व्यक्ति को बिना बताए घर से निकल गए और जाते-जाते गुरुजी उसकी भैंस को अपने साथ ले गए।

अपने गुरु का यह आचरण शिष्य को अच्छा नहीं लगा और वह बोला गुरुजी इस गरीब व्यक्ति के पास रोजी- रोटी का यही एकमात्र साधन है। अगर हम इसे ले गए तो यह व्यक्ति अपनी रोजी रोटी कैसे चलाएगा।' अपने शिष्य की ऐसी बातें सुनकर गुरुजी मंद- मंद मुस्कुराए और शिष्य से बोले आज से ठीक 10 वर्ष पश्चात तुम इसी स्थान पर आना और इस व्यक्ति से फिर से मुलाकात करना। ओर होने के पहले ही गुरु और शिष्य भैस लेकर उस गांव से बाहर निकल गए।

धीरे-धीरे कई वर्ष बीत गए। दस वर्ष बीतने के पश्चात चेले को गुरु जी की बात याद आई कि उसे फिर से गरीब व्यक्ति के घर जाना है। शिष्य फिर से उसी गांव गया। गाँव जाते ही उसने देखा कि जिस स्थान पर झोपड़ी थी ठीक उसी स्थान पर एक आलीशान मकान बना हुआ है। यह देख कर उसे बड़ा आश्चर्य हुआ ।

शिष्य मकान मालिक से मिलना चाहता था। जैसे ही शिष्य मकान के पास गया उसने उसी गरीब व्यक्ति को देखा किंतु इस बार गरीब व्यक्ति बहुत अच्छे कपड़े पहने हुआ था और देखने में बहुत ही संपन्न प्रतीत हो रहा था। शिष्य उस व्यक्ति के पास पहुंचा और बोला क्या आपने मुझे पहचाना ? मैं वही बालक हूं जो आज से 10 वर्ष पहले रात्रि हो जाने के कारण अपने गुरु जी के साथ आपके घर रुका था।

वह व्यक्ति झट से शिष्य की बातें सुनकर उसे पहचान गया और बोला हां। हां। मुझे बहुत अच्छे से बाद है। उस रात्रि अगर आप लोग मेरी झोपड़ी में नहीं आए होते तो शायद आज भी में उसी दरिद्रता में जी रहा होता। उस रात आपके जाने के बाद मेरी भैंस भी कहीं चली गई थी और मेरे रोजी-रोटी के लाले पड़ गए थे। मैंने अपनी बंजर जमीन पर मेहनत की और अथक परिश्रम के पश्चात उस जमीन को उपजाऊ बना लिया और अब उस बंजर जमीन पर मेरी हरी भरी फसलें लहरा रही है। इसी जमीन की बदौलत में आज इस गांव का सबसे संपन्न किसान बन गया हूं।"

शिष्य को अब समझ में आया कि गुरु जी उस रात उस व्यक्ति की भैंस क्यों ले गए। शिष्य के मन में अब अपने गुरु के लिए पहले से भी कई गुना अधिक सम्मान था।

शिक्षा- गुरु और शिष्य की इस कहानी से हमें शिक्षा मिलती है कि गुरु द्वारा लिए गए निर्णय देखने में भले ही कठोर लगे किन्तु वो लोगों की भलाई के लिए ही उठाये जाते हैं।

यूनिट : १ श्रवण और लेखन कौशल्य आधारित प्रवृत्तियां |

यूनिट-१(१.१) 

Link : https://youth.be/1PNVwstst7s

इस वीडियो क्लिप में हिंदी कविता : सन्नाटा, जो भवानी प्रसाद मिश्रा द्वारा लिखने में आई थी उसका सौरभ शुक्ला द्वारा आदर्श पठन किया गया है । इस कविता हमें वर्तमान से निकलकर किसी और दुनिया में ले जाती है और यह इस कविता की बहुत बड़ी खासियत है। यह कविता नीचे उपस्थित है।

सन्नाटा

तो पहले अपना नाम बता दूँ तुमको,

फिर चुपके-चुपके धाम बता दूँ तुमको;

तुम चौंक नहीं पड़ना, यदि धीमे-धीमे

मैं अपना कोई काम बता दूँ तुमको।

कुछ लोग भांतिवश मुझे शांति कहते हैं,

निःस्तब्ध बताते हैं, कुछ चुप रहते हैं;

मैं शांत नहीं निःस्तब्ध नहीं, फिर क्या हूँ,

मैं मौन नहीं हूँ, मुझमें स्वर बहते हैं।

कभी-कभी कुछ मुझमें चल जाता है,

कभी-कभी कुछ मुझमें जल जाता है;

जो चलता है, वह शायद है मेंढक हो,

वह जुगनू है, जो तुमको छल जाता है।

मैं सन्नाटा हूँ, फिर भी बोल रहा हूँ,

मैं शांत बहुत हूँ, फिर भी डोल रहा हूँ;

यह 'सर्-सर्' यह 'खड़-खड़' सब मेरी है,

है यह रहस्य मैं इसको खोल रहा हूँ।

मैं सूने में रहता हूँ, ऐसा सूना,

जहाँ घास उगा रहता है ऊना;

और झाड़ कुछ इमली के, पीपल के,

अंधकार जिनसे होता है दूना।

तुम देख रहे हो मुझको, जहाँ खड़ा हूँ,

तुम देख रहे हो मुझको, जहाँ पड़ा हूँ;

मैं ऐसे ही खंडहर चुनता फिरता हूँ.

मैं ऐसी ही जगहों में पला, बढ़ा हूँ।

हाँ, यहाँ किले की दीवारों के ऊपर,

नीचे तलघर में या समतल पर भू पर

कुछ जन-श्रुतियों का पहरा यहाँ लगा है,

जो मुझे भयानक कर देती हैं छू कर।

तुम डरो नहीं, डर वैसे कहाँ नहीं है,

पर ख़ास बात डर की कुछ यहाँ नहीं है;

बस एक बात है, वह केवल ऐसी है,

कुछ लोग यहाँ थे, अब वे यहाँ नहीं हैं।

यहाँ बहुत दिन हुए एक थी रानी,

इतिहास बताता उसकी नहीं कहानी,

वह किसी एक पागल पर जान दिए थी,

थी उसकी केवल एक यही नादानी।

यह घाट नदी का, अब जो टूट गया है,

यह घाट नदी का, अब जो फूट गया है-

वहाँ यहाँ बैठ कर रोज-रोज माता था,

अब यहाँ बैठना उसका छूट गया है।

शाम हुए रानी खिड़की पर आती,

थी पागल के गीतों को वह दुहराती,

तब पागल आता और बताता बंसी,

रानी उसकी बंसी पर छुप कर गाती।

किसी एक दिन राजा ने यह देखा,

खिंच गई हृदय पर उसके दुख की रेखा,

वह भरा क्रोध में जाया और रानी से,

उसने माँगा इन सब सॉझों का लेखा।

रानी बोली पागल को जरा बुता दो,

मैं पागल हूँ, राजा, तुम मुझे भुला दो,

मैं बहुत दिनों से जाग रही हूँ राजा,

बंसी बजवा कर मुझे जरा सुलो दो।

यह राजा था हाँ, कोई खेल नहीं था,

ऐसे जवाब से उसका मेल नहीं था,

रानी ऐसे बोली थी, जैसे उसके

इस बड़े किले में कोई जेल नहीं था।

तुम जहाँ खड़े हो, यहीं कभी सूली थी,

रानी की कोमल देह यहीं झूली थी,

हाँ, पागल की भी यहीं, यहीं रानी की,

राजा हँस कर बोला, रानी भूजी थी।

किंतु नहीं फिर राजा ने मुख जाना,

हर जगह गूँजता था पागल का गाना,

बीच-बीच में, राजा तुम भूल थे,

रानी का हँस कर सुन पड़ता था ताना।

तब और बरस बीते, राजा भी बीते,

रह गए किले के कमरे कमरे रोते,

तब में आया, कुछ मेरे साथी आए,

अब हम सब मिलकर करते हैं मनचीते।

पर कभी-कभी जब पागल आ जाता है,

नाता है रानी को, या गा जाता है:

तब मेरे उल्लू, सॉप और गिरगट पर

अनजान एक सकता-सा छा जाता है।

यूनिट-१(१.२) 

Link : https://youth.be/GW5GLxBU

इस विडियो में मनीष सिसोदिया के द्वारा हिंदी का महत्व समझाते हुए हिंदी विषय पर हिंदी वक्तव्य प्रस्तुत किया है।

मनीष सिसौदिया कहते हैं कि बालक स्कूल में आते हैं और हम कहते हे कबीर पढ़ लो हम उसे कहते हैं पर पता नहीं चलता हम हिंदी क्यों पढ़ाते हूं ? क्या हिंदी विषय के रूप में पढ़ते हैं या भाषाओं के रूप में ? हम कोई भी विषय पढ़ाते हैं तो उसके पीछे इस का लक्ष्य होता है।

हिंदी का माध्यम ईतना छोटा नहीं है। हम उसके करियर में बांध के किसीके सामने रख दें। यह हिंदी की महिमा है। हिंदी का उद्‌देश्य क्या है वह समझना ज़रूरी हैं। हिंदी को सूचीबदध होना जस्पी है हम सब कोच मिलकर सूचीबदध करना पड़ेगा । हिंदुस्तान में हिंदी दिन मनाने कभी जरूरत नहीं पढ़ेगी। हिंदी पढ़ने के लिए दिशा नहीं है। हिंदी समाज को बड़ी करने के लिए पढ़ाई जाती है। लक्ष्य को निर्धारित करना जरूरी है। तभी हमारा हिंदी दिवस मनाना सार्थक होगा। जो कुछ हम पढ़ते हैं उसका आपस में संबंध हम । उसको बनाने का काम हम भाषा से करते हैं। हिंदी हमारे-आपके जीवन सैनी है हिंदी हमारी भाषा नहीं है। यह बार इस वीडियो में बताई गई हम ।

यूनिट-१(१.३) 

Link : https://youtu.be/GW5GKaGLxBU

इस वीडियो लिंक में सुमिशनंदन पंतजी का इंटरव्यू प्रस्तुत किया गया है और उनका परिचय दिया गया है और उनकी सुप्रसि‌द्ध कविताओं की बात की गई है

सुमित्रानंदन पंत जी का जन्म मे १९९० में उत्तर प्रदेश के ब्राह्मण परिवार में हुआ था। उनकी माता का नाम सरस्वती था। उसके पिता गंगाधर चाय बनाने में मैनेजर थे। लकड़ी का व्यापार था। आर्थिक विकास संपन्न परिवार में सुख सुविधा के बीच बने । चौथी कक्षा तक पढ़कर एक गवर्नमेंट स्कूल में आ गए । नेपोलियन की तस्वीर देखकर बचपन में अपने रेश्मि घुंघराले बाल लंबे कर लिए थे जो जीवन भर लंबे ही रहे। बचपन के कुछ समय कोशिश बदल कर उसके अपने नाम सुमिकनंदन पंत रखकर 10 वर्ष की उम्र में अपनी सर्जनशीलता को परिणय दे दिया। अनमोापंत ने हार्मोनियम और पब्लिकेशन के संगीत पर एक दाने के साथ कविताएं और कमानी लिखना शुरू कर लिया। उसके बाद उन्होंने कविता लिखना शुरू कर दिया। 25 वर्ष के ऊपर तक वह स्त्रीलिंग की कविताएं दिखते रहे। इस विडियो में उसके संचार माध्यम, अध्यात्मिक की बात की है इस वीडियो में सुमित्रानंदन पंतजी ने स्त्री के महत्व की बात की है वह कहते हैं कि,

"हो ना सका चरितार्थ प्रेम का स्वर्ग नारी उसमे स्थित

हृदय नहीं विकसित शोभा के देह, भाव मन अवगुण थे।"

પ્રકૃતિ શિક્ષણ શિબિર સાસણ ગીર

• પ્રકૃતિ શિક્ષણ શિબિર (સ્થળ : ગીર)

તારીખ 02/03/2023 ના રોજ વહેલા સવારે  5  કલાકે અમે બધા ભાવનગર થી બસ માં નીકળ્યા હતા. અમે કુલ 47 તાલીમાર્થી હતા અને 2 સર સાથે અને એક મેડમ સાથે હતા. ભાવનગર થી અમરેલી સુધી બસ માં ગયા હતા, અમરેલી અમે 8:10 પહોંચી ગયા હતા . ત્યારબાદ થોડુક ચાલીને રેલ્વે સ્ટેશન ગયા હતા. 

ત્યાંથી 8:30 ની ટ્રેન માં બેસી ને અમે બધા ગીર માં પોહચ્યા હતા. ટ્રેન માં બેસવાનો આ મારો પહેલો અનૂભવ હતો . ટ્રેનમાં અમે બધા ખુબ જ મસ્તી કરતા કરતા અને આજુ-બાજુ નું વાતાવરણ નિહાળતા નિહાળતા જતા હતા. આ ટ્રેન જંગલની વચ્ચે થી પસાર થતી હતી જેને કારણે એમને પણ જંગલ માં જે પ્રાણીઓ એમાં પણ ખાસ કરીને વાંદરા , રોજડા, હરણ , આ ઉપરાંત અલગ અલગ ઘણા બધા વુક્ષો જોવા મળ્યા હતા. પાનખર ની ઋતુ હોવા ને કારણે મોટા ભાગના વુક્ષોના પાંદડા ખરી ગયા હતા અને કેસુડા ના વુક્ષો એકદમ ઘટાદાર હતા. આવો અનુભવ મે પહેલી વાર કર્યો હતો. ટ્રેન પણ એકદમ ધીરે ધીરે ચાલતી હતી જેને કારણે એમને પણ આજું બાજુની પ્રકૃતિ નો આનંદ લય શકતા હતા. 1:00 વાગ્યા ની આજુબાજુ અમે ગીર માં પહોંચ્યા હતા . 

     

 

        રેલ્વે સ્ટેશન થી થોડેક સુધી અમે ચાલીને ગયા હતાં. જ્યાં આમારે બધા ને રહેવાનું હતું ત્યાં અમે પહોંચી ગયા અને રહેવાની સુવિધા ખુબ જ સરસ હતી . અમે ત્યાં પહોંચ્યા એટલે એમને એક ટેન્ટ માં રહેવાનું કીધુ હતું અમે અમાંરો બધો સામાન ત્યાં મૂકવા માટે ટેન્ટ માં ગયા તો ટેન્ટ ની અંદર તો એટલી ગરમી  હતી કે ઘડીક અંદર રહ્યા ત્યાં તો પરસેવા થી નાઈ લીધું હોય એવું લાગતું હતું . પણ પછી અમે સર ને જાણ કરી તો એમને કીધું કે તમે જ્યારે સાંજે તેમાં સુવા જશો ત્યાં સુધી માં તે ઠંડુ થઇ જશે. પછી અમે આમારો સામાન મૂકીને ફ્રેશ થઈને જમવા ગયા. જમવાનું પણ ખુબ જ સરસ હતું. જમીને પછી એમને  એક એક કિટ આપી હતી . આ કીટ માં એક ટિશર્ટ , કેપ, બુક અને પેન હતી. જે અમારા માટે સરપ્રાઈઝ ગિફ્ટ હતું. ત્યાર બાદ એક હૉલ જેવું હતું ત્યાં બેસાડ્યા અને થોડીક માહિતી આપી હતી અને ત્યાંના જે સર હતા તેઓ એ પોતાનો પરિચય આપ્યો હતો અને અને પણ આમારો પરિચય આપ્યો હતો. 

       

                           આમારો પરિચય આપ્યા બાદ શિડ્યુલ પ્રમાણે  4:15 રે દેવળીયા સફારી પાર્ક માં જવાનું હતું. તો પહેલા તો અમાંરી 3 ટીમ પાડી હતી. અને 3 ટીમ ને અલગ અલગ નામ રાખ્યા હતા અને  બસ માં બેસાડ્યા અને બસ દ્વારા અમે બધા દેવળીયા સફારી  પાર્ક માં પહોચ્યા હતા. દેવળીયા સફારી પાર્ક માં ખુબ એટલે ખુબ જ મજા આવી હતી. ફોરેસ્ટ વિભાગ ના સર પણ અમારી સાથે હતા તેઓ અમને વિવિધ પ્રાણીઓ , વુક્ષો , ની મહિતી આપતા હતા. ત્યાંરબાદ અમે બધા સિંહ , હરણ , રોજડા, નીલ , દીપડા , શિયાળ , વગેરે વિવિધ પ્રાણીઓ જોયા હતા. આવો નજારો મે પેહલી વાર જોયો હતો.  પછી અમે બધા દેવળીયા સફારી  પાર્ક માં  વ્યું પોઇન્ટ હતો ત્યાં ગયા ને ફોટા પાડ્યા ને ખુબ મજા કરી હતી . સાથે સાથે પ્રાણીઓ ને આપડાથી નુકસાન ન પહોંચે તેનું પણ ખાસ ધ્યાન રાખવું જોઈએ અને બીજી ઘણી બધી બાબતો શીખ્યા હતા. 

     

                 રાત્રિ દરમિયાન અમને એક શોર્ટ ફિલ્મ પણ બતાવી હતી . આ ઉપરાંત સાપ વિશે અમુક જે અંધ શ્રદ્ધા છે તેમના વિશે શોર્ટ ફિલ્મ બતાવી સાપ વિશે માહિતી આપી હતી.   રાત્રે 8:00 કલાકે  અમે બધાએ સાથે ભોજન લઈને પછી 9:00 કલાકે કેમ્પ ફાયર નું આયોજન હતું . કેમ્પ ફાયર માં ખુબ જ મજા આવી હતી . વિવિધ કૃતિઓ રજૂ થઈ હતી જેમાં અમારા વર્ગના એક ભાઈએ કૃતિ રજૂ કરી હતી જેના શબ્દો હતા ' ગામડું કેવું હોય ' આ ઉપરાંત અલગ અલગ ઘણી કૃતિઓ રજૂ થઈ હતી. પહેલા ના સમય માં લોકો રાત્રે ભેગા થઈ ને વાતું કરવા માટે આવું આયોજન કરતા હતા . ખાસ કરીને શિયાળા ની ઋતુ માં આ કેમ્પ ફાયર વધારે થતાં હોય છે. પછી અમને બધા ને એક રમત રમાડી હતી ને અમે બધા આ રમત રમી ને પછી સૂઈ ગયા હતા. 

બીજા દિવસે એટલે કે તારીખ 03/03/2023 એટલે  વિશ્વ વન્યજીવન દિવસ  નિમિતે સવારે વહેલા 5 વાગે જાગીને ફ્રેશ થઈ ને આમારી જે ટુકડી ( ટીમ ) હતી  તેમાં અમે બધા ભેગા થયા હતા ને ત્યારબાદ વન ભ્રમણ કરવા જવાનું હતું તો અમે બધા અમારી ટીમ પ્રમાણે સવારે 6: 00 કલાકે  વન ભ્રમણ કરવા રવાના થયા હતા. અમારી સાથે ત્યાંના સર પણ હતા .જેઓ અમને વિવિધ પ્રકારના વુક્ષો  ની માહિતી આપી હતી અને જંગલ માં કેવી રીતે બધું સંચાલન થાય છે અને વિવિધ પ્રાણીઓ ના પગ ના નિશાન , એની અંગ ચેષ્ટાઓ વિશે માહિતી આપી હતી. ઘણા બધા એવા વુક્ષો હતા જે અમે જોયા પણ ન હતા તે બધા થી એમને માહીતગાર કર્યા હતા. સાથે સાથે અમે પ્રકૃતિની વચ્ચે સુવાનો પણ લાભ લીધો અને આ લાભ લેવાની અમને ખૂબ જ મજા આવી. 

         ત્યારબાદ અમે હિરણ નદી તરફ ગયા ત્યાં અમે કલકલીયો જોયો જે સફેદ અને કાળો હતો અને એ અને પહેલી વાર જોયો હતો. થોડી વાર નદીકાંઠે બેસી અમે નદીમાં પાણી પીવા માટે ગયા અને સાથે સાથે હિરણ નદીનું મહત્વ પણ જાણ્યું. નદીમાં અમે સૂર્યનારાયણનો જળાભિષેક પણ કર્યો.

નદીના સામા કાંઠે થોડીવાર બેસી અમે આ કાંઠે પાછા આવ્યા ત્યાં અમને અમારા સર એ હિરણ નદીનું કાવ્ય પણ સંભળાવ્યું. ત્યારબાદ અમે કેમ્પસ્થળ તરફ પાછા ફર્યા. ત્યાં રસ્તામાં અમે મગર પણ જોઈ. વન ભ્રમણ  પૂર્ણ કર્યા બાદ અમે બધા આમારું જ્યાં રહવાની સુવિધા હતી ત્યાં આવીને ફ્રેશ થઈને નાસ્તો કર્યો અને ત્યાર બાદ એમને હૉલ માં બેસાડી ને વિશ્વ વન્યજીવન દિવસ  વિશે અને બીજી અન્ય માહિતી આપી હતી . આ દરમિયાન ત્યાંના ડી. એફ.ઓ. સર શ્રી મોહન સર પણ ત્યાં ઉપસ્થિત રહ્યા હતા અને એમના દ્વારા પણ એમને ઘણી બધી માહિતી આપી હતી. ત્યાર બાદ એમને એક ગેમ રમાડી હતી જેમાં ખુબ જ મજા આવી હતી . આ ગેમ  ખુબ જ ધ્યાન પુર્વક અને ચપળતા વાળી હતી.  

પછી અમે બધાએ ગ્રુપ ફોટો લીધો અને પછી ફ્રેશ થઈ ને જમવા માટે ગયા હતા.. જમીને અમે બધા ત્યાંથી પરત આવવા માટે રેલ્વે સ્ટેશન આવ્યા અને ટ્રેન માં પરત અમરેલી સુધી મોજ કરતા કરતા આવ્યા અને અમરેલી થી બસ દ્વારા ભાવનગર સુધી આવ્યા હતા . બસ માં ખુબ જ મજા આવી હતી બધા તાલીમાર્થીઓ બસ માં ખુબ જ ડાન્સ કર્યો હતો. 

   આ બે દિવસની પ્રકૃતિ શિક્ષણ શિબિર માં અમને ખુબ જ જાણવા મળ્યું .  પ્રકૃતિની જો માણવી , સમજવી હોય ને તો  પ્રકૃતિની નજીક રહીને તેની સાથે તેના ખોળે બેસી ને જ સમજી , માણી શકાય છે . આ શિબિર દ્વારા પર્યાવરણ અને જંગલ નું રક્ષણ કરવું અને તેમાં વસતા પ્રાણીઓ, પક્ષીઓ નું રક્ષણ અને જતન કરવું એ આપડી બધાની નૈતિક ફરજ છે . એમને વિવિઘ પક્ષીઓ, પ્રાણીઓ , વુક્ષો વગેરે વિશે જે અમે નોતા જાણતા તેમની વિશે માહિતી મળી અને એક શિક્ષક માટે આ બધી  બાબતો વિશે જાણવું એ પયાની બાબત છે. અમને આ શિબિર દ્વારા ખુબ જ નવું જાણવા મળ્યું , જીવન માં એક નવો જ અનુભવ થયો.

આવા ખૂબ જ સુંદર, ઉપયોગી અને યાદગીરી રહી જાય તેવા આયોજન માટે અમારા આખા વર્ગ તરફથી આચાર્યશ્રી, દરેક અધ્યાપકો તેમજ કેમ્પમાં અમને સારું જ્ઞાન આપનાર સાહેબો અને અમારું ધ્યાન રાખનાર ત્યાંના તમામ સ્ટાફનો ખુબખુબ આભાર. ખરેખર આ શિબિર અમને કાયમ યાદ રહેશે. અમે શીખેલ દરેક નાની મોટી વાત ને અમે યાદ રાખીશું અને પ્રકૃતિનું જતન કરીશું અને અમારાથી જે કઈ પણ થશે એ પ્રકૃતિ માટે કરીશું એવું અમે પ્રોમિસ આપીએ છીએ. 

A Study of Buchi Emecheta’s The Joys of Motherhood in the Light of Chandra Talpade Mohanty: A Postcolonial Feminist Theory

Abstract

Mohanty is a prominent contemporary postcolonial feminist who demands women’s solidarity based on the common context of struggle against the hierarchical powers- colonialism, capitalism, racism and patriarchy. This study seeks to examine traces of colonialism, capitalism, racism and solidarity in Emecheta’s The Joys of Motherhood according to Mohanty’s postcolonial feminist theory.

Introduction

Buchi Emecheta’s The Joys of Motherhood narrates the story of a traditional woman, Nnu Ego, who knows her identity and its completion in having many children especially the boy one. Suffering from poverty, she knows herself rich, for she has three sons. It seems to her that she would have, according to Ibuza tradition, a comfortable old age due to her sons’ help. Having detailed Nnu Ego’s painful life in Lagos, a colonized city, the novel ends with her tragic death alone. Yet, far from being devoted to her children exposing her joys of motherhood, Nnu Ego dies, at the end of the story, a lonely death “with no child to hold her hand and no friend to talk to her. She had never really made many friends, so busy had she been building up her joys as a mother” (Emecheta, 2011,p. 224).

Through depicting the oppression and suffering Nnu Ego experiences in Lagos, Emecheta, indeed, highlights the effects of capital politics and colonial patriarchal regimes in Third World women’s marginalization and domination. In this regard, it seems that Emecheta’s novel is a practical instance of Mohanty’s theoretical ideology.

Are Women as a Homogeneous Group?

As the story of invisibility and marginalization of women who have no voice, Emecheta’s The Joys of Motherhood, aims at rewriting an integral part of history which has been dismissed. Indeed, Emecheta seeks to speak for Ibuza women being multiply marginalized and oppressed by a colonial and indigenous patriarchal society. Mohanty (2003) stresses that it is necessary for Third World women to speak for themselves, to rewrite their history and to produce knowledge about themselves. She suggests that the important question is: who is speaking for Third World women and from what geographical location they are doing so? (p. 52). Hence, Emecheta, as a Nigerian woman, is the best person to rewrite the story of marginalization and suffering of Nigerian women and her novel is an essential source of knowledge about them.

In the novel, female figures are multiply victimized by oppressive forces of race, gender and class, though one cannot refer to them as a homogeneous group. In Mohanty’s argument, Western feminists in their problematic discussions of Third World women, ignoring the diversity among women, consider all the native women as a homogeneous group. However, women have different identity, history, struggle and everyday lives. In fact, “women are not as a singular monolithic subject. Even when they share the same culture, they are still different”. (Emecheta, 2011, p. 17)

That’s why she asserts that Third World women should rewrite their history based on women’s specific location and struggle and everyday lives. In this regard, Emecheta carefully delineates the diversity among native female figures through their resistance against the patriarchal oppression and domination. Western feminism does not mean "radical feminism based on which men are considered as women’s greatest enemy"(Alaei and Barfi 2014: 15). For instance Ona is a proud woman with a male power. Adaku, a representation of independent women, struggles for her independence and freedom. Nnu Ego, a traditional woman, accepts the superiority of man and she always tries to be a good daughter for her father, a good wife for her husband and a good mother for her children.

Adankwo is the representation of those women who have accepted their fate. Internalizing the patriarchal values and norms, she herself cooperates in the oppression of Nnu Ego and Adaku. Hence, regarding women as a category of analysis or, in other words, as a homogeneous group, as Mohanty (2003) suggests, “results in an assumption of women as an always already constructed group, one that has been labeled powerless, exploited, sexually harassed, and so on” (p. 23).

Colonial Policies and Women’s Recolonization

The Joys of Motherhood unfolds events in Nigeria during the period of time that it was invaded and colonized by British imperialism “in 1930 and moving forward to the time of independence from colonial rule” (Killam, 2004, p. 42). Killam (2004) asserts that until late 18century contact between Europe and Africa was limited to slave trade. But since 1780, a new interest appeared. They sought a market to offer their goods and to develop their religion in Africa. Through developing the theory of social Darwinism, this idea was formed by Europeans that they were superior. Therefore, they were responsible to give Africans identity, civilization, religion and rule. That was the way they justified colonial expansion in Africa. As a result, African formal colonization began from 1885 (p. 48).

Western countries establish themselves as the legitimate rulers of the orient, in other words, they believe that they have the power to build their empire. They are increasingly of the opinion that Third World people are in capable of self-government. Consequently, they have the right both to make rules for them and to control them and to bring about changes in their lives as well (Mohanty,2003, p. 71). The European invasion and colonization of Africa in the nineteenth century had anenormous impact on Nigerian history because it brought about a series of social, cultural, economic and political changes in Nigeria.

In the novel, Emecheta carefully depicts the way in which the colonial discourse brings about changes such as religious ones in Lagos through the institutions: “the workers are determined to be off only half a day in the week and that is on Sundays in order to attend the church. The marriage should be done in the church, otherwise; it is regarded as an illegal marriage. When Nnu Ego is pregnant for the first time, Nnaif become worry that he may lose his job because they didn’t marry in the church. Moreover, Nnu Ego, in the court, is told to swear by the holy Bible not by herchi”. (Emecheta, 2011, p. 217) Hence, Emecheta highlights how carefully West develops its culture and rules through the institutions.

She, indeed, echoes how women are subject to multiple oppressions by the intersection of oppressive forces of race, gender and class. Emecheta, in this regard, attempts to speak for the disenfranchised African women who are subjugated by the colonial patriarchal society. Due to their own contradictory sex, race, class and cast positioning, Third World women and women of color are subject to domination and exploitation (Mohanty, 2003, p. 64).

Through disclosing the abusive behaviors with which the colonial patriarchal society has oppressed and silenced the female figures in Lagos, Emecheta criticizes the effects the colonial patriarchal discourse has on the native patriarchy. In this regard, Loomba (2007) mentions: Colonialism intensified patriarchal oppression, often because native men increasingly disenfranchises and excluded from the public sphere, became more tyrannical at home. (p. 64)Being disempowered and humiliated by British master, Nnaif, as a washer man, “takes out his frustration on Nnu Ego” (Killam, 2004, p. 44). His master calls him “baboon” while laughing and repeating the word. Such a treatment echoes the extent to which West regards the “oriental other” (Morton, 2003, p. 87), as an inferior creature which reflects the stability and fulfillment oft hem. The British master treats Nnaif in a way that he “is denuded of any cultural or historical being” (p. 86). Here, Emecheta (2011) attempts to question Western humanism: Nnaif didn’t realize that Dr. Meer’s laughter was inspired by that type of wickedness that reduces any man, white or black, intelligent or not, to a new low; lower than the beast of animals, for animals at least respected each other’s feeling, each other’s dignity. (p. 42).

Capitalist Policies and Women Exploitation

Mohanty (2003) is on the opinion that the development of capitalism in the industrial countries followed by the racial “sexual politics of global capitalist domination and exploitation” (p.168) leads to a demand for cheap workers for its goal: more profit, accumulation and exploitation (p.169).This strategy is central to the development of capitalism. In this regard, the concept of “unskilled” work was a definition of work –for immigrant-which was given by racial capitalism. In her story, Emecheta questions such capitalist policy which leads to the immigration of many villagers, with no profession, to Lagos- a colonized city- to find job: It was difficult for man with no qualification to find work in the early 1940. In growing numbers they were leaving their village homes to look for jobs in Lagos, and this phenomenon was robbing many areas of their most able-bodied men. (Emecheta, 2011, p. 141) 

Black Women Solidarity: The Common Context of Struggle

Mohanty’s other important concept, women’s solidarity, can be traced in Emecheta’s novel, The Joys of Motherhood. While considering that African women’s lives are colonized and exploited by different factors such as capitalism, colonialism and indigenous patriarchy, Emecheta echoes the sign of African women’s solidarity based on “the common interests, historical location, and social identity” (Mohanty, 2003, p. 12).

Mohanty believes that Third World women’s solidarity or unity is based on the common context of struggle against power structures and the hierarchical discourses of racism, nationalism, imperialism, capitalism and patriarchy which determine a political oppositional alliance among them. In describing the term “women of color”, Mohanty (2003) concludes that “this term designates a political consistency, not a biological or even sociological one” (p. 49). So, for he “unity of action” and “blackness” explore the common context of struggle among people of color and Third World women.

In Emecheta’s novel, Ibuza women have the monthly meeting in Lagos which marks the constructed solidarity among them. They help each other in order to both make life easier for themselves and have a life of their own. This statement is documented in the following extract. Whilst Nnu Ego suffers from poverty, other Ibuza women taught her how to start her own businesss that she would not have only one outfit to wear.

They let her borrow five shillings from the women’s fund and advised her to buy tins of cigarettes and packets of matches (Emecheta, 2011, p. 52). This quotation, moreover, discloses the common context of struggle among black women who are colonized and re-colonized by power structures. This common context of struggle, as depicted, determines their “political oppositional alliance” (Mohanty, 2003, p. 49) and constitutes their commonality. When Nnu Ego and her friend Cordelia quarrel, they soon decide that it was not worth excommunicating each other. There was far more to be gained by communication: “if the tongue and the mouth quarrel, they invariably make it up because they have to stay in the same head” (Emecheta, 2011, p. 63). When the cognition of human beings’ limitations becomes a mirror to man’s survival and development, [they] will not lose confidence to the uncertain future (Aziz mohammadi and Kohzadi 2014: 653).

Emecheta’s The Joys of Motherhood and the Issue of Gender

Besides criticizing colonialism, capitalism and racism, The Joys of Motherhood points out the way in which women are silenced and oppressed by native patriarchy and, however, this oppression is not mediated by race and /or class. This is, by no means, in contrast with postcolonial feminist premise. Because the fundamental issue in the postcolonial feminist discourse is to consider the intersection of gender, class and race. The singular focus on gender and sexuality, as a source of women’s oppression, in terms of context, should be dismissed. "Black woman's sexuality is of tendescribed in metaphors of speechlessness, space, or vision, as a 'void' or empty space that is  simultaneously ever-visible" (qtd in Collins 2000: 123; Barfi and Alaei 2015: 13). Mohanty (2003)emphasizes that the crucial analytic difference between the white, Western, middle-class feminism and the Third World feminism is the “contrast between a singular focus on gender as a basis for sexual rights and a focus on gender in relation to race and / or class as part of a border liberation struggle” (p. 54).

In this sense, there should be an intersection between gender and race or class in order to be discussed; otherwise, it should be dismissed. Accordingly, gender, race and class are considered as relational terms. Mohanty (2003) also asserts that “to defined feminism purely in gendered terms assumes that our consciousness of being “women” has nothing to do with race, class, nation, or sexuality, just with gender” (p. 55). Accordingly, the postcolonial feminist politics together with black feminism cannot define the feminist principle without regarding this mediatio. Unlike other black feminists who merely struggle to expose African women’s racial oppression within the colonial society or the effects of racism on Afro-American women, Emecheta attempts to highlight black women’s oppression within the patriarchal Igbo society as well. Besides criticizing racism and the economic, political and cultural effects of colonialism on the disempowered African women’s lives, she, in her novels, criticizes the way in which the patriarchal tradition views Igbo women and dominant them. She goes further to give voice to the subaltern

African women through her female characters.

Regarding Emecheta’s new critical view, Bazin (1985) asserts that “Emecheta’s heroin Nnu Ego in The Joys of Motherhood ventures into feminist consciousness, the awaking of self to the inequities in Igbo cultures, such as son preference, polygamy, rigid sex roles, and a glorification of motherhood, which all render women powerless” (p. 155). It is in this context that Parekh and Jagne(1988) believe that Emecheta is regarded as “feminist rather than womanist” (p. 155). Yet, Emecheta never calls herself a Western feminist. Instead, she calls herself a feminist with a small 'f': Being a woman, and African born, I see things through an African woman’s eyes. I chronicle the title happenings in the lives of the African women I know. I did not know that by doing so I was going to be called a feminist. But if I am now a feminist then I am an African feminist with a small f. (Katrak, 2006, p. 17)

 Conclusion

The Joys of Motherhood, an extraordinary novel which unfolds the story of invisibility and marginalization of African women who have no voice, aims at reconstructing part of history which is dismissed. Buchi Emecheta, in her novel, manages to disclose women’s marginalization and oppression by both colonial and indigenous patriarchal regimes. Colonialism is obscurely demonstrated in The Joys of Motherhood. In the novel, native populations are obliged to make themselves compatible with those ideas and systems foreign to their own. Different factors such as foreign idealistic standards for education and conduct, Christianity, etc. endanger traditional culture. All levels of society including Nigerian families and individuals are severely affected by European idealistic standards. Nnu Ego has to search for a novel structure of joy while traditional culture attempts to continue in a world of Logos. Her Ego clearly stands for traditional thinking of her society. "Of course, this inclination to search for definite and find answers does not belong to mentality from the time humanity came into this world" (Mahmoudi et al., 2014: 635).Emecheta, indeed, echoes how women are subject to double oppression by the intersection of oppressive forces of race, gender and class. Moreover, she is going to highlight female sexual oppression, gender inequality and gender difference in Igbo patriarchy. She attempts to speak for the disempowered African women who have no voice of their own. Besides some writers such as Miriam Tlati and Ama Ata Aidoo, Emecheta, indeed, transcends the traditional way of representing black women.

References

Amott, TL., & Matthaei, j. (1996). Race, gender, and work: A multi-cultural economic history ofwomen in the United States. South End Press.

Alaei, S., Azizmohammadi, F., & Kohzadi, H. (2014). The Concept of Identity in Cat’s Eye from theViewpoint of Julia Kristeva. Anthropologist, 17(2), 627-631.

Alaei S., & Barfi, Z. (2014). Margaret Atwood in the Second and Third Waves of Feminism on theBasis of Julia Kristeva’s Theories. International Letters of Social and Humanistic Sciences,(29), 13-21.

Azizmohammadi, F., & Kohzadi, H. (2014). The Impact of Anthropocentrism on NaturalEnvironment from the Perspective of Margaret Atwood. Anthropologist, 17(2), 647-653.

Barfi, Z., & Alaei, S. (2015). Western Feminist Consciousness in Buchi Emecheta's The Joys ofMotherhood. International Letters of Social and Humanistic Sciences, 1(1), 12-20.

Bazin, NT. (1985). Venturing into feminist consciousness: Two protagonists from the fiction of

Buchi Emecheta and Bessie Head. Sage: A Scholarly Journal on Black Women.Collins, PL. (2000). Black Feminist Thought: Knowledge, Consciousness, and the Politics of Empowerment. 2nd. ed. New York and London: Routledge.

Emecheta, B. (2011). The joys of motherhood. WW Norton & Company.

Katrak, K. (2006) The Politics of the Female Body: Postcolonial Women Writers. RutgersUniversity Press.